Hoe de Filmcatalogus ‘Open Projectonderwijs’ tot stand kwam

Anne-Ruth Wertheim:

In 1973 begon een groep docenten aan een bijzondere onderwijsvernieuwing: ‘Open Projectonderwijs’. Wij allen waren docenten aan het Wagenings Lyceum en hadden jarenlang traditioneel vakonderwijs gegeven en onze sporen verdiend: onze leerlingen haalden goede resultaten bij hun eindexamens en daarbij hadden we het kunnen laten. Maar onder het lesgeven hadden wij, de één meer, de ander minder, het gevoel gekregen dat we onze leerlingen tekort deden. Door de consumptieve manier waarop het onderwijs was ingericht, wij voor de klas en de leerlingen lesuur in, lesuur uit achter hun tafels, leerden zij niet hoe ze zelf de wereld konden onderzoeken en al helemaal niet om met elkaar samen te werken.
We besloten te gaan participeren in elkaars lessen en stap voor stap creëerden we zo een onderwijspraktijk waarin we de leerlingen begeleidden bij hun zelfgekozen onderzoek dat ze deden in eveneens zelfgekozen groepjes. En toen we een zekere ervaring hadden opgedaan door op deze manier van elkaar en van onze leerlingen te leren, begonnen we onze methoden te verspreiden naar andere scholen. Vooral ook naar scholen met leerlingen uit de minder bevoorrechte lagen van de samenleving.
De ontwikkeling van dit ‘Open Projectonderwijs’ heeft geduurd tot 1989 en in de zestien jaren sinds het begin zijn talloze films gemaakt waarop te zien is hoe de leerlingen te werk gingen en hoe wij docenten hen begeleidden. Maar al deze films – opgenomen op de in die tijd gebruikelijke grote Umatic-banden - waren zoek geraakt in de jaren daarna. Tot in 2005 voormalig conrector, de wiskunde leraar Johan Marteijn die altijd enthousiast had meegedaan aan de projecten, ze terugvond bij de voorbereiding van de nieuwbouw Het Wagenings Lyceum. En nu zijn ze in gedigitaliseerde vorm toegankelijk via de website van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG).
Vanaf 2005 zijn wij bezig geweest, met steun van het IISG, om de filmbanden van tekst en uitleg te voorzien zodat ze bruikbaar worden voor de onderwijsvernieuwers van nu, bijvoorbeeld in het kader van het ‘Nieuwe Leren’ of ‘Natuurlijk Leren’.
Geïnspireerd door de filmbanden hebben we tevens diaklankbeelden uit de periode van het Open Projectonderwijs geactualiseerd en geoptimaliseerd. Zo zijn drie vernieuwde producten op DVD ontstaan:

Leerlingen leren onderzoeken, De methode puntenlijsten
De gans eet het brood van de eenden op, Mijn kindertijd in een Jappenkamp op Java
Ik ben er zelf geweest, Kinderen in Nicaragua.

Bij de vernieuwde producten hoorde naar ons idee ook achtergrondinformatie en zo ontstonden de teksten:

Uitgangspunten, kenmerken en doelstellingen van projectonderwijs
Begeleidende tekst bij de DVD-presentatie in woord en beeld Werken met puntenlijsten
De Begrippenbasis.

Al werkende groeide het besef over het belang van al dit (historische) materiaal. In deze Catalogus staat alle filmmateriaal beschreven, waarmee we het archief Open Projectonderwijs bij het IISG meer toegankelijk maken voor geïnteresseerden. In het archief is ook een schat aan schriftelijke informatie te vinden.
We zijn verheugd dat ook het Nationaal Onderwijsmuseum en het Museon de digitale versies van het beeldmateriaal in hun collectie hebben opgenomen.
Tot slot willen we alle docenten, leerlingen en andere betrokkenen bedanken voor hun inzet tijdens het Open Projectonderwijs; mede aan hen is het waardevolle filmmateriaal te danken.

De filmcatalogus zelf

In de films, die in Deel 1 en Deel 2 van deze Catalogus worden beschreven, zijn beelden te zien uit het Open Projectonderwijs zoals dat tussen 1974 en 1989 werd ontwikkeld.
Dat gebeurde eerst op Het Wagenings Lyceum in Wageningen en daarna ook op andere scholen: Scholengemeenschap Oost-Betuwe in Bemmel, LHNO-school De Sprong in Nijmegen, het Keizer Karel College in Amstelveen en MAVO De Witte Raaf in Utrecht.
Bij de meeste beelden worden de scholen genoemd.
In het Open Projectonderwijs wordt een deel van de schoolweek naast de gewone schoolvakken voor zo’n project gereserveerd. In een open project kiezen de leerlingen een eigen onderzoek dat ze vervolgens opzetten, uitvoeren en presenteren. Het onderzoek wordt uitgevoerd in groepjes van enkele leerlingen, meestal vier à vijf. Elk groepje wordt door één of twee leerkrachten begeleid.
Bij de keuze van de onderwerpen werd er aanvankelijk naar gestreefd om deze in een koepelthema onder te brengen, opdat de leerlingen bij hun onderzoek raakvlakken hebben met de onderzoeken van de andere groepjes en, idealiter, de eindpresentatie een min of meer samenhangend geheel wordt. Later werd zo’n koepelthema losgelaten en werden andere methoden ontwikkeld om enige samenhang te waarborgen.
De begeleiding door de vijf à zes docenten wordt zorgvuldig georganiseerd. Enerzijds moeten zij goed op de hoogte zijn van wat er door de leerlingen wordt onderzocht, anderzijds moet ervoor gewaakt worden dat zij het onderzoek van de leerlingen overnemen. Een oplossing voor dit dilemma is dat elk groepje wordt begeleid door twee docenten die ieder ook nog een ander groepje begeleiden.
Per school kan de duur van een open project verschillen. In Wageningen werd vanaf het begin gewerkt in twee projectblokken van drie lesuren per week, soms ook in drie projectblokken van twee lesuren. Een enkele keer is daar een project gedaan van een hele dag per week.
Een project duurde van de Herfstvakantie tot de Paasvakantie. Op andere scholen werden verschillende tijdsindelingen voor de projecten gebruikt.
De lesuren waarin Open Projectonderwijs werd gegeven, werden geleverd door de deelnemende docenten die daarvoor één lesuur van hun eigen vak inbrachten.
In sommige gevallen kon het gebruikelijke jaarprogramma voor dat vak worden aangepast, in andere gevallen moest het programma dan in minder tijd worden uitgevoerd.
De desbetreffende docenten en de ouders van de leerlingen die voor deze onderwijsvorm kozen, namen deze indikking van het programma voor hun verantwoording.
In Deel 1 treft u beschrijvingen aan van complete films; deze films staan nu op DVD.
Deel 2 omvat een serie filmfragmenten van oorspronkelijke opnamen, deels verwerkt in de complete films.
In Deel 3 zijn enkele teksten over Open Projectonderwijs opgenomen, die in de afgelopen jaren zijn geactualiseerd.
In Deel 4 staan de bijlagen: samenvattingen van alle films en filmfragmenten voor een snel overzicht en informatie over de Stichting MEP
(zie ook www.openprojectonderwijs.nl of www.mep.schilpdel.nl).